Najkrótsza droga w przeszłość Bułgarii prowadzi przez nesebyrską zachodnią bramę, z jej dwiema pięciokątnymi wieżami. Ledwie zwiedzający zostawi za plecami potężną budowlę, trafia w gmatwaninę uliczek, gdzie jak się wydaje, czas stanął w miejscu. Na grubych, kamiennych murach parterów, użytkowanych niegdyś jako winiarnie i magazyny, wznosi się ciąg drewnianych mieszkań, których balkony, sufity i wykusze zdobią płaskorzeźby i dzieła snycerzy. Te masywne domy, które stawiły czoło upływowi czasu, wraz z dziesięcioma kościołami leżącego nad Morzem Czarnym Nesebyru należą do wyróżniających się pomników kultury krajów południowo-wschodnich Słowian.
Od Mesambrii do Nesebyru.
Osiedle, założone przez Traków pod koniec II w. p.n.e. na półwyspie nad Morzem Czarnym, od 72 r. p.n.e. okupowali Rzymianie. Pod nazwą Mesambria stało się jednym z najważniejszych ośrodków handlu. W 680 r. podniesione do rangi biskupstwa, miasto trafiło między młyńskie kamienie polityki. Wielokrotnie zmieniali się jego władcy, pretensje zgłaszali bowiem zarówno cesarz bizantyjski, jak i bułgarscy książęta. W końcu okres największego rozkwitu Nesebyr przeżył pod panowaniem bułgarskim. Książęta wznosili kościoły, których rozmiary usuwały w cień wcześniejsze budowle bizantyjskie. Panoramę miasta kształtowało 40 budowli sakralnych, zachowała się jedna czwarta z nich, a i to w większości tylko w ruinach. Kościoły Nesebyru są pełną wyrazu, kamienną kroniką, z kart której dziś jeszcze można odczytać burzliwą historię kraju, od późnego średniowiecza przez pięć wieków pozostającego pod obcym, tureckim panowaniem. Pamięć o najstarszym kościele czarnomorskiego portu przywodzą tylko resztki murów. Niewielkie ruiny pozostały także z wybudowanej nad brzegiem morza bazyliki, niegdyś głównego kościoła klasztoru eleuzyńskiego, zburzonego w średniowieczu, a później, po trzęsieniu ziemi pochłoniętego przez morze.
Syzyfowe osiągnięcia sztuki sakralnej.
Największą średniowieczną świątynią był górujący nad portem, zdobiony marmurowymi reliefami, krzyżowo-kopułowy kościół św. Jana Aliturgitosa. Do budowy kościoła, który w 1913 r. został poważnie uszkodzony w czasie trzęsienia ziemi, użyto białych, wapiennych kamieni ciosowych i czerwonej, wypalanej cegły, ościeża łuków wyłożono płytkami ceramicznymi. W niemal nie naruszonym stanie zachowała się natomiast cerkiew Jana Chrzciciela, wzniesiona pod koniec IX w. również jako budowla kopułowa, dziś Muzeum Archeologiczne z grecką ceramiką i rzeźbą, a także eksponatami z czasów osmańskich. Liczne, bezcenne dzieła sztuki zostały na przestrzeni dziejów przeniesione z kościołów Nesebyru do Galerii Narodowej w Sofii. Na głównym placu starego miasta, z cerkwi Pantokratora (XIII/XIV w.) pozostała tylko nawa główna i spory fragment wieży. Z bogatymi zdobieniami (ceramiczne rozety gęsto rozczłonkowanej fasady), kopułowo-krzyżowa cerkiew reprezentuje szczytowe osiągnięcia średniowiecznej architektury sakralnej Bułgarii.
Europejskie aspiracje.
Podążając drogą prowadzącą do portu, natrafia się na powstałą w XIV w. sukcesorkę Starej Metropolii. pierwotnie Matce Bożej, a Stefanowi budowla „Sveti Stefan” . w XVI w., jako kościół biskupi uzupełni na o westybul o konstrukcji szkieletów (narteks). Najstarsze freski wielokrotnie przemalowywanej nowej cerkwi metropolitalnej, posiadającej zresztą od 1599 godny uwagi ikonostas, poza nieistotnymi fragmentami całkowicie przepadły. Wizja Sądu Ostatecznego i portret fundatora i zachodniej fasadzie pochodzą z XVIII w. Rolę budynku mieszkalnego pełni cerkiew Zbawiciela (XVII w.), z której zachowa się tylko nawa. Bogactwo nadzwyczajnych cerkwi urna nią, zwłaszcza od restauracji w 1972 r., kuturalno-historyczne aspiracje Nesebyr miasta-muzeum, do miana jednego z n bardziej znaczących pomników europejskiej cywilizacji.
